Το δημοσιογραφικό έντυπο στο πέρασμα των αιώνων

Αρχαία Ελλάδα

Θουκυδίδης και Ξενοφώντας ανέλαβαν να μας μεταφέρουν το κλίμα στρατιωτικών συγκρούσεων όπως ο Πελοποννησιακός Πόλεμος και η Κάθοδος των Μυρίων.

Την εποχή εκείνη το ρόλο των ρεπόρτερ είχαν αναλάβει –κυρίως- στρατιώτες. Θυμηθείτε τον Ευκλή. Είχε την είδηση για τη νίκη των Ελλήνων στο Μαραθώνα, κατά των Περσών. Αναγκάστηκε να τρέξει, πάνοπλος, τα 42 χιλιόμετρα και 195 μέτρα, για την ακρίβεια- για να μεταφέρει την είδηση. Με μια λέξη, τα είπε όλα. «Νενικήκαμεν»! 

Αυτό που μαθαίναμε στο σχολείο, ότι δηλαδή το «νενικήκαμεν»...
το είπε ο Φειδιππίδης, είναι λάθος. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο ο Φειδιππίδης ήταν αυτός που έτρεξε, σε δυο μέρες, την απόσταση Αθήνα-Σπάρτη (με επιστροφή) για να ζητήσει από τους Λακεδαιμόνιους να πάρουν μέρος στη μάχη του Μαραθώνα. Εισέπραξε ένα ξερό όχι. Έτρεξε χωρίς την πανοπλία του κι επέστρεψε υγιής (πηγή περ. Focus, Δεκέμβριος 2002). Κλείνω την παρένθεση.

Από τον Αλέξανδρο στον Ιούλιο Καίσαρα

Οι εφημερίδες και το πλήρες ρεπορτάζ δεν είναι ελληνική εφεύρεση. Είναι ρωμαϊκή. Στα χρόνια των αρχαίων Ελλήνων συνήθως δημοσιεύονταν στρατιωτικά υπομνήματα «των καθ' ημέραν συμβαινόντων». Περίφημες, π.χ., ήταν οι «βασίλειοι εφημερίδες» του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Εκεί καταγράφονταν σε καθημερινή βάση οι δραστηριότητες του μεγάλου στρατηλάτη. Κάπως πιο κοντινό προς τη σημερινή εφημερίδα ήταν ένα είδος ημερολογίου στο οποίο καταχωρούνταν τα σημαντικότερα γεγονότα της ημέρας.

Στα χρόνια του Ιούλιου Καίσαρα, δημιουργήθηκαν οι Acta Diurna Publica Populi Romani(δηλαδή Πράξεις Καθημερινές και Δημόσιες του Ρωμαϊκού Λαού). Οι πράξεις αυτές ήταν πιο κοντά στις σημερινές εφημερίδες και τα όσα περιείχαν θύμιζαν περισσότερο ρεπορτάζ, παρά λιβανιστήρια του βασιλιά. Περιείχαν δηλαδή αυτό το τμήμα των σημερινών εφημερίδων όπου απαντώνται κυρίως τοπικές ή εσωτερικές ειδήσεις.

Κύρια άρθρα, οικονομικές αναλύσεις, επιφυλλίδες κ.ά. ήταν την εποχή αυτή άγνωστα(πηγή .

Το κακό με αυτήν την ιστορία, είναι ότι δε διασώθηκε κανένα γνήσιο φύλλο της «εφημερίδας» αυτής. Μόνον ένα πλαστό του οποίου ο συντάκτης, το παρουσίασε ως φύλλο που κυκλοφόρησε στη Ρώμη στις 29 Μαρτίου του 168 π.X. Στην «εφημερίδα» αυτή, παρουσιάζεται το ρεπορτάζ της επίσημης ανάληψης των καθηκόντων από τον Λικίνιο, ένα νέο ύπατο(κάτι σαν την ανάληψη καθηκόντων υπουργού, μετά από ανασχηματισμό, δηλαδή). Υπάρχει, ακόμη, ρεπορτάζ για καταιγίδα που έπληξε τη Ρώμη, για συμπλοκή σε οινοπωλείο με τραυματισμούς(αστυνομικό ρεπορτάζ της εποχής), τα πρόστιμα που επιβλήθηκαν σε κρεοπωλεία εξαιτίας αγορανομικών παραβάσεων (κάτι σαν τις σημερινές εκπομπές καταγγελίας στην τηλεόραση, για το τι τρώμε και σε τι στρώματα κοιμόμαστε), η σύλληψη χρηματιστή που είχε εξαφανιστεί έχοντας καταχραστεί χρήματα(να και το δικαστικό ρεπορτάζ), η εκτέλεση ενός θανατοποινίτη(επίσης δικαστικό ρεπορτάζ) και ο απόπλους του καρχηδονιακού στόλου από το λιμάνι της Ωστίας(ναυτιλιακά νέα).

Μεσαίωνας και Αναγέννηση

Στο Μεσαίωνα το ρόλο των ρεπόρτερ πήραν οι τροβαδούροι. Οι βάρδοι που γυρνούσαν στα πανηγύρια και τραγουδούσαν για τα κατορθώματα ηρώων κι όμορφες κοπέλες. Οι εποχές δεν ευνοούσαν ιδιαίτερα τη διάδοση ειδήσεων και ιδεών. Ειδικά τον καιρό που δρούσε η Ιερά Εξέταση.

Μετά ήρθαν οι αναλυτές. Έπεσαν σα τις σφήκες. Ήταν η εποχή των μεγάλων επαναστάσεων, των απελευθερωτικών αγώνων. Τον καιρό της γαλλικής επανάστασης –και λίγο πριν από αυτήν- οι Γάλλοι δεν είχαν καμία διάθεση να διαβάσουν για βασιλικά κατορθώματα και νικηφόρους πολέμους στην αλλη άκρη του κόσμου, καθώς αυτοί πεινούσαν. 
Ήθελαν να διαβάζουν λόγους φλογερούς κι αναλύσεις πολιτικές. Κι έτσι, το ρεπορτάζ πέρασε σε δεύτερη μοίρα.

Τα μικρά πληροφοριακά κείμενα αντικαταστάθηκαν από εκτενή κύρια άρθρα και σχόλια. Όλη η εφημερίδα καλύπτονταν από αναλύσεις εθνικοπατριωτικών θεμάτων και τις οικονομικές ανησυχίες των συντακτών. Πολλά από αυτά τα κείμενα ήταν γραμμένα σε έμμετρο λόγο.

Στο μεταξύ είχε έρθει η τυπογραφία. Οι εφημερίδες, από κτήμα των ολίγων και οικονομικά ισχυρών, έγιναν κτήμα όλων. Μάλιστα, με την εφαρμογή της λινοτυπίας, τα πράγματα έγιναν ακόμη πιο εύκολα. Η πληροφορία κινούνταν, πλέον, ευκολότερα και σε περισσότερους.

Τεχνολογική επανάσταση

Με τον ερχομό της τηλεφωνίας και του τηλέγραφου, τα πράγματα άλλαξαν και πάλι. Οι πληροφορίες συγκεντρώνονταν γρηγορότερα, ήταν περισσότερες και μεταδίδονταν σε περισσότερους. Όπως ήταν φυσικό, άλλαξε και το ρεπορτάζ.

Υπήρχαν περισσότερες πηγές, άρα και περισσότερες ειδήσεις. Οι εφημερίδες (ήταν ακόμη κυρίαρχες στο παιχνίδι της ενημέρωσης) άρχισαν να φιλοξενούν περισσότερα ρεπορτάζ. Δεν είχε φθάσει, πάντως, ο καιρός, για τα σύντομα κείμενα. Ένα ρεπορτάζ άρχιζε στην πρώτη σελίδα και ολοκληρωνόταν στο «γύρισμα».

Έπειτα ήρθε το ραδιόφωνο. Ως την έναρξη του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου, το κοινό δεν το προτιμούσε ιδιαίτερα για την πληροφόρησή του. Το ρεπορτάζ του ραδιοφώνου ήταν κάτι μάλλον άγνωστο. Περιοριζόταν στην είδηση. Ελεγχόταν από το κράτος.

Κατά τη διάρκεια του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου το ραδιόφωνο αποκτά τεράστια δύναμη. Σπάει τα σύνορα. Καθώς οι εφημερίδες ελέγχονται (ή είναι παράνομες) το ραδιόφωνο γίνεται σχεδόν μοναδική πηγή ενημέρωσης για τους περισσότερους –και παρηγοριά για όλους.

Οι εκπομπές του BBC, στην ελληνική γλώσσα, ήταν αυτές που γνώριζαν μεγάλη ανταπόκριση σε όλη την Ελλάδα. Από τη μία γίνονταν γνωστά τα νέα –από την πλευρά των συμμάχων. Ήταν ο μοναδικός τρόπος να μάθει κανείς ότι οι σύμμαχοι είχαν κερδίσει μάχες, ότι είχαν αλλάξει το ρου του πολέμου. Από την άλλη, μέσω του ραδιοφώνου περνούσαν μηνύματα προς τις αντάρτικες ομάδες. Μέσω BBC πέρασαν τα μηνύματα των συμμάχων προς τους Γάλλους παρτιζάνους, δυο μέρες πριν την απόβαση στη Νορμανδία κι οργανώθηκε η υποδοχή αλεξιπτωτιστών σε συγκεκριμένα σημεία.

Το στρατιωτικό ρεπορτάζ υποσκελίζει όλα τα υπόλοιπα, εκείνη την εποχή. Οι αμερικανοί μπαίνουν γερά στο παιχνίδι. Χρησιμοποιούν τους στρατιωτικούς ρεπόρτερ όπως οι αρχαίοι Ρωμαίοι αυτοκράτορες τους ιστοριογράφους. Το ρεπορτάζ, όμως, έχει αλλάξει. Αναζητά, πλέον, μια ιστορία για να διηγηθεί. Συνεχίζει να είναι μακροσκελές, αλλά ψάχνει μια ιδιαιτερότητα: τις σκέψεις ενός πολεμιστή, το κατόρθωμα ενός στρατιώτη. Για να εμπνευστούν οι υπόλοιποι.

Ο σοβιετικός Τύπος της εποχής κάνει πρωτοσέλιδο τον αγώνα ενός ελεύθερου σκοπευτή στο Στάλινγκραντ (σ.σ. η υπόθεση μεταφέρθηκε με μαεστρία στον κινηματογράφο, στην ταινία «Ο Εχθρός Προ των Πυλών» του Ζαν Ζακ Ανό, με τους Τζουντ Λο και Εντ Χάρις).

Η σύγχρονη εποχή

Μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, οι αμερικανικές τακτικές του ρεπορτάζ περνούν και στην Ευρώπη. Από τον μεσοπόλεμο ακόμη, οι αμερικανοί ρεπόρτερ έχουν πιάσει το νόημα. Κυνηγούν την είδηση σε σχέση με το πρόσωπο. Γράφουν για τον έναν, για τον συνάνθρωπο, είτε είναι γνωστός, είτε όχι. Προσφέρουν τα δέκα λεπτά δημοσιότητας –κάτι που θα κωδικοποιήσει τρεις δεκαετίες αργότερα, ο Άντι Γουόρχολ. Και γράφουν κείμενα στο όριο της υπερβολής. Δημιουργούν τις ειδήσεις εκεί που δεν υπάρχουν και δείχνουν το δρόμο στην τηλεόραση(σ.σ. δείτε οπωσδήποτε την «Πρώτη Σελίδα» του Μπλέικ Έντουαρτς, με τον Τζακ Λέμον και τον Γουόλτερ Ματάου).

Η τηλεόραση ακολουθεί αυτά τα βήματα. Δε φοβάται την υπερβολή. Περνά στις προσωπικές ιστορίες. Προσφέρει τη δημοσιότητα. Την ίδια στιγμή, οι εφημερίδες, για να αντέξουν το συναγωνισμό, «ανοίγουν» το ρεπορτάζ. Τα κείμενα μικραίνουν, για να γίνουν πιο ευκολοδιάβαστα. Προστίθενται τα «πλαίσια», οι απόψεις και τα δεύτερα κείμενα.

Σημείωση: το κείμενο βασίστηκε σε αντίστοιχη έκδοση του Α.Π.Θ. με κείμενα του Δημοσιογράφου Δημήτρη Ασπροπούλη